La constituziun dal chantun Grischun (art. 3) designescha il tudestg, il rumantsch ed il talian sco linguas uffizialas equivalentas dal chantun. La lescha e l'ordinaziun da linguas reglan en moda clera e concreta l'applicaziun da las linguas da vart da l'administraziun chantunala en la communicaziun cun las instituziuns e cun la populaziun.
Ina verificaziun da las modalitads d'infurmaziun e da communicaziun da l'administraziun chantunala ch'è vegnida fatga suenter numerusas indicaziuns da burgaisas e da burgais sco er da represchentantas e da represchentants da las medias localas da lingua taliana, mussa ina situaziun differenziada.
La verificaziun ch'è vegnida fatga resguarda cunzunt ils suandants instruments da communicaziun:
- las paginas d'internet;
- l'utilisaziun e la spediziun da communicaziuns a las medias;
- la diffusiun d'infurmaziuns e da novitads tras newsletters e/u tras fanestras aposta per la communicaziun immediata;
- la purschida da servetschs per las burgaisas e per ils burgais tras l'internet e tras il telefonin.
D'ina vart ha bain pudì vegnir constatada ina applicaziun consequenta e conscienziusa da las disposiziuns tar numerus uffizis e posts da servetsch chantunals, da l'autra vart dentant er mancanzas gravantas. Intgins cas han pia in grond basegn da vegnir meglierads sco er in grond basegn d'agir.
Pauc legraivla, dentant impurtanta è la constataziun che bleras instituziuns che n'èn betg suttamessas directamain a l'administraziun chantunala, ma che vegnan controlladas finanzialmain en ina dimensiun impurtanta u politicamain dals organs chantunals, n'applitgeschan betg en moda cuntentaivla las disposiziuns legalas. I sa tracta spezialmain da la banca chantunala grischuna, da la Viafier retica, da Grischun vacanzas e da differents auters instituts da dretg public (sco per exempel il center da furmaziun per la sanadad ed ils fatgs socials).
Cun la preschenta intervenziun parlamentara vulan las sutsegnadras ed ils sutsegnaders render attent la regenza a la problematica ch'è vegnida menziunada qua survart e cuntanscher che acziuns e mesiras concretas per obtegnair ina dimensiun raschunaivla d'infurmaziuns plurilinguas tar tut ils posts da servetsch chantunals, dentant er tar ils instituts da dretg public ch'èn colliads stretgamain cun ils organs chantunals vegnian realisadas. Quai duai vegnir fatg sut l'aspect dal respect e da la protecziun da las minoritads linguisticas.
Perquai dumandain nus la regenza il suandant:
1. Tge pratica da communicaziun applitgescha il chantun?
2. Co giuditgescha la regenza il grad da realisaziun da las disposiziuns da la lescha da linguas en l'infurmaziun ed en la communicaziun da vart dals posts da servetsch chantunals?
3. Tge mesiras ha la regenza l'intenziun da prender per meglierar e per cuntanscher ina dimensiun raschunaivla en differents secturs da communicaziun, mesiras che tegnan quint dals basegns da la populaziun taliana da noss chantun?
4. È la regenza pronta da defender il giavisch che vegn exprimì qua er en connex cun instituts da dretg public ordaifer l'administraziun chantunala, uschenavant che quels vegnan finanziads u controllads en ina dimensiun impurtanta dal maun public?
5. È la regenza pronta (e sche gea, cura) da preschentar al cussegl grond midadas correspundentas da las leschas dals instituts da dretg public, per ch'i valia er per els la medema pratica sco per l'administraziun chantunala?
Cuira, ils 19 d'avrigl 2011
Pedrini (Roveredo), Michael (Castasegna), Della Vedova, Bondolfi, Heiz, Noi-Togni, Papa, Pult, Righetti, Rosa, Tenchio, Zanetti, Monigatti, Pedrini (Soazza)
Resposta da la regenza
L'art. 3 al. 1 da la constituziun chantunala fixescha ch'il tudestg, il rumantsch ed il talian èn linguas chantunalas ed uffizialas equivalentas dal chantun Grischun. En la lescha da linguas dal chantun Grischun (LLing, DG 492.100) ed en l'ordinaziun da linguas respectiva (OLing, DG 492.110) vegn concretisà pli detagliadamain quest princip areguard il diever chantunal da las linguas uffizialas, q.v.d. per la communicaziun tranter il chantun e la populaziun. Uschia po – tenor l'art. 3 al. 1 e 2 LLing e l'art. 7 OLing – mintga persuna sa drizzar a las autoritads chantunalas en ina lingua uffiziala da sia tscherna, e quellas èn obligadas da respunder en la medema lingua uffiziala. En l'art. 5 al. 1 OLing vegn circumscrit detagliadamain, tge publicaziuns uffizialas che ston vegnir publitgadas en trais linguas. L'art. 6 OLing fixescha tge che vegn per regla translatà. La finala regla l'art. 8 OLing er las inscripziuns dals edifizis publics e da las scolas. Da la lingua taliana stoi vegnir tegnì quint adequatamain ed en moda cunvegnenta en quest rom giuridic fixà da la constituziun, da la lescha e da l'ordinaziun. Il medem vala per il rumantsch. Il princip da l'equivalenza na signifitga dentant betg in'egualitad generala, oravant tut betg in'obligaziun generala da translatar tut las publicaziuns uffizialas resp. sustegnidas dal chantun.
Da princip pon la lescha da linguas e l'ordinaziun da linguas er vegnir applitgadas per ils instituts autonoms da dretg public chantunals. Tar questas instituziuns sto en mintga cas er vegnir resguardada – areguard la dumonda dal diever da las linguas – l'incumbensa specifica respectiva. Il diever da las linguas concret da las instituziuns mussa en la pratica correspundentamain in maletg differenzià.
Sut quest aspect ston vegnir respundidas las dumondas concretas sco suonda:
1. La pratica da communicaziun dal chantun s'orientescha a las prescripziuns statuidas en la lescha da linguas ed en l'ordinaziun da linguas.
2. Resguardond che la lescha da linguas è en vigur pir circa dapi trais onns, po vegnir discurrì d'in stadi da realisaziun satisfaschant. Optimaziuns e meglieraziuns vegnan adina prendidas en mira e la purschida d'infurmaziuns trilinguas vegn – nua che quai è objectivamain raschunaivel – engrondida cuntinuadamain.
3. Las reglas giuridicas per il diever da las linguas èn cleras. Ils departaments ed ils posts da servetsch sa sprovan da duvrar consequentamain – en il rom da las prescripziuns giuridicas e da las resursas avant maun – il talian ed il rumantsch en il contact cun las burgaisas e cun ils burgais sco er cun instituziuns. In barat frequent cun las persunas participadas segirescha la pratica necessaria. Tenor l'avis da la regenza na dovri per il mument betg mesiras spezialas.
4. La retschertga fatga en quest connex cun instituts autonoms e cun ulteriuras instituziuns che stattan en ina stretga relaziun cun l'administraziun ha mussà, che quels èn absolutamain sensibilisads per dumondas che pertutgan il diever da las linguas minoritaras chantunalas e ch'els sa sprovan da mantegnair resp. er d'engrondir ina purschida correspundenta en il rom da l'incarica da basa respectiva. La regenza beneventa expressivamain questas stentas, ella respecta dentant er la posiziun autonoma da questas instituziuns.
5. Sin basa da questas explicaziuns na vesa la regenza nagin basegn d'agir legislativ.
1. da fanadur 2011