Curtins cun plantas autas èn in bain cultural che vegn creà e tgirà
da las famiglias da purs. En il chantun da muntogna Grischun marcan els
cun lur flurs da primavaira, lur fritgs e lur colurs d'atun la cuntrada
da las regiuns pli bassas sco il Signuradi, ils Tschintg Vitgs, il
Partenz inferiur, la Foppa e la Tumleastga. Quests territoris èn stads
impurtants producents da fritga fin a l'entschatta da quest tschientaner
ed han exportà onn per onn entirs trens plain fritga a l'exteriur. Er
tar ils giasts en ils enconuschents lieus da cura era la fritga
grischuna retschertgada sco delicatessa. Oz deriva be pli ina pitschna
part dals products primars per la turta da nusch grischuna ed il paun
cun pera grischun dal Grischun.
Ils davos decennis è sa reducì en l'entira Svizra l'effectiv da
pumera auta per var 70 pertschient ed il Grischun n'è betg in'excepziun.
1951 han ins dumbrà en il chantun anc prest 300'000 pumers auts, oz èn
quai anc 40'000 fin 50'000 e la tendenza sa diminuescha vinavant!
Numerus curtins cun plantas autas n'èn oz probablamain betg pli
interessants economicamain. La racolta da la fritga da plantas autas
dumonda bler temp e n'è betg senza privel. Per che las plantas
produceschian in retgav cumplain, ston ellas vegnir tagliadas
regularmain. Perquai vegnan las plantas smerschas. Uschia na daventa be
la cuntrada pli povra, mabain i va a perder er in vegl bain cultural. In
element tipic da la cuntrada cultivada purila smanatscha da sparir.
La cultivaziun da pumera auta sa basa ozendi per gronda part sin
l'idealissem dals cultivaturs e da las cultivaturas. Curtins èn vegnids
plantads e tgirads sur generaziuns e novas spezias adattadas al clima
local èn vegnidas tratgas. Il dumber da las spezias da fritga vegn stimà
per la Svizra sin passa 3000. Be en la Tumleastga èn vegnidas definidas
fin oz var tschient spezias da maila e quaranta da pera. Questas spezias
han bels nums sco Fraurotacher, Minister da Hammerstein, Mail
d'ampuauna, Imperatur Wilhelm, Bel da Nordhausen, Schlarigna u Extasa.
Mintga spezia ha sias qualitads sco ina madiranza tampriva u tardiva,
in'adattaziun a lieus pli auts u ch'ella sa distingua da las autras
spezias areguard sia adattaziun sco fritga da maisa, da cuschinar, da
setgentar u da mailada. En curtins cun plantas bassas, che s'augmentan
er en il Grischun, pon ins dentant trair be relativamain paucas spezias.
En curtins tradiziunals n'èsi betg mo da chattar ina varietad da
spezias da fritga, mabain er bleras plantas e blers animals èn qua da
chasa. En cas d'ina cultivaziun extensiva u pauc intensiva dal prau
chattan lur nutriment er numerus insects, tranter quels er blers insects
utils sco il bau da noss Segner, vespras satiglias e mustgas dal vel
verd e ballantschantas. Quests insects attiran utschels mezmieur e blers
utschels per part fitg rars. Il pivet da guaud, la cuacotschna da
curtin, il pitgalain verd, il pitgalain pitschen, il volvachau ed il cot
da matg èn abitants tipics da curtins cun plantas autas.
Ils curtins cun plantas autas han, sumegliantamain al guaud, in
effect positiv sin las relaziuns climaticas localas. Els protegian
cunter ferms vents e daratgas ed impedeschan l'erosiun dal terren sin
spundas taissas e sin terrassas cultivadas. La stad porschan els
agreablas plazzas a la subriva per muvel ed umans.
Perquai ch'ils curtins èn vegnids plantads per gronda part en la
vischinanza dals bains, sa chattan els oz savens en la zona da
construcziun. Tras l'activitad da construcziun svaneschan annualmain
numerus pumers. En l'agricultura èn las plantas savens in impediment per
la cultivaziun cun maschinas. Als cultivaturs da curtins paja la
confederaziun annualmain 15 francs per planta. Questa contribuziun è
dentant memia pitschna, per promover il mantegniment dal curtin u
schizunt la plantaziun da novs pumers.
En il rom da differents projects èn vegnids plantads ils davos onns
en tscherts territoris dal chantun novs pumers. En la Tumleastga, a
Trin, Trimmis ed a Malans vegnan sustegnids quests projects a moda
decisiva dal fond cuntrada svizra (FCS). Il fond cuntrada svizra è vegnì
endrizzà l'onn da giubileum 1991 da la confederaziun per mantegnair las
cuntradas cultivadas.
Sa basond sin questas experientschas han l'uffizi d'agricultura e
l'uffizi per la tgira da la cuntrada e la protecziun da la natira creà
cuminaivelmain in med auxiliar da lavur per purs, uniuns e per
vischnancas, che demussa var 60 vias per mantegnair ils curtins cun
plantas autas en il chantun. Il med auxiliar da lavur cuntegna er ina
glista da spezias ch'èn adattadas per la plantaziun en lieus pli auts.
Numerusas adressas pussibiliteschan in contact cun ils uffizis
cumpetents, cun autras uniuns e cun persunas ch'han gia fatg
experientschas cun la promoziun e la tgira da pumers auts. Il med
auxiliar da lavur po vegnir retratg tar l'uffizi per la tgira da la
cuntrada e la protecziun da la natira, Rohanstrasse 5, 7000 Cuira, e
quai per il pretsch da 15 francs.
Gremi: uffizi d'agricultura ed uffizi per la tgira da la cuntrada e
la protecziun da la natira dal Grischun
Funtauna: rg uffizi per la tgira da la cuntrada e la protecziun da
la natira