A las abitantas ed als abitants dal chantun Grischun
Charas Grischunas e chars Grischuns
Chars giasts en il chantun Grischun
Avant 160 onns, pia avant pli che tschintg generaziuns, l'onn 1863, ha Gottfried Keller ch'era quella giada chancelier da Turitg, scrit la suandanta introducziun per il mandat da la Rogaziun federala: «Conburgais! Bainprest è puspè il di da la Rogaziun federala patriotic. Quai è il di che tut ils confederads sa preschentan davant Dieu, lur unic Segner, per examinar lur conscienza davant el, il tutpussant, per vegnir a savair ils cumandaments infinits e per al engraziar per sia buntadaivladad immutabla. Ch'il di da raspada seriusa saja bainvegnì tar noss entir pievel suenter la lavur en la chalira da stad e suenter las ramurs da las festas naziunalas, tar in pievel che na manchenta d'exercitar ses spiert alert ni durant la lavur ni durant il plaschair.»
Tge vias che noss spiert ha fatg durant la perioda da tschintg generaziuns! E tge midaments che nossa societad ha passentà en quest temp! La lingua da Keller di tut. Ils conburgais èn oz conburgaisas e conburgais, tut tenor scripziun er conburgais*as. Includids èn qua er ils bun 20 pertschient da la populaziun svizra che n'han nagins dretgs da burgais, perquai ch'els na possedan betg il pass svizzer. Il «patriotic» che Keller ha utilisà quella giada, vegn ozendi sin il pli anc chapì sco sinonim per «da la patria» – è però er daventà ina noziun fermamain engrevgiada suenter duas guerras mundialas durant il 20avel tschientaner, suenter la fin da l'Uniun sovietica ed en spezial en vista a la propaganda da guerra actuala. Tant pli han ozendi bleras persunas ina ferma colliaziun cun lur «terra materna» sco er cun lur patria, pia cun lur «terra paterna». E cun passa 110 milliuns persunas ch'èn en fugia sin l'entir mund – tants sco anc mai en l'istorgia – survegn la patria oramai per blers umans ina nova significaziun.
Per pudair far ina cumparegliaziun cun il temp d'ozendi, ans imaginain nus anc ina giada, sco ch'i guardava or il 19avel tschientaner, cura che Keller ha scrit quest text. Durant la revoluziun industriala dal 19avel tschientaner eran las dunnas ed ils uffants forzas da lavur tschertgadas en las fabricas da textilias svizras. En blers manaschis lavuravan persunas minorennas fin 18 uras per di. La lavur era strapatschanta e la paja modesta. Ils 21 d'october 1877 ha alura il suveran svizzer approvà l'uschenumnada Lescha da fabrica. Per l'emprima giada ha il stadi decretà sin plaun federal directivas per proteger las lavurantas ed ils lavurants. En las fabricas èn l'igiena e la segirezza vegnidas meglieradas. Il pajament dals salaris è vegnì reglà ed igl è er vegnì prescrit, tge multas che pudevan vegnir decretadas en cas da retards u da lavur manglusa. Il temp da lavur d'in di da lavur regular è vegnì limità ad 11 uras, la lavur da notg e da dumengia è vegnida reglada e la lavur d'uffants pli giuvens che 14 onns scumandada. Las dunnas na dastgavan betg lavurar durant 6 emnas suenter ch'ellas avevan parturì.
L'onn 2023 frunta il mund da lavur da la Svizra en general sin tut autras sfidas: En tut las bran-schas daventa il model dal temp da lavur parziala adina pli popular. La mancanza da persunas spezialisadas influenzescha tant il svilup da l'economia privata sco er da l'administraziun publica. E furmaziuns supplementaras durant l'entira vita han obtegnì ina gronda impurtanza en il mund professiunal. E gist las dunnas èn puspè tschertgadas urgentamain en il mund da lavur. Tge ch'è restà: I èn anc adina las dunnas che prestan ozendi en la societad la gronda part da la lavur da tgira (betg pajada).
Ma enavos tar Gottfried Keller: El discurra en ses pled da la lavur en la chalira da la stad. Durant la lavur da stad poi propi esser stà «chalira» en Svizra per las gidantras ed ils gidanters per la racolta da quel temp. En il decurs dal 19avel tschientaner èn bain emprims pass da mecanisa¬ziun vegnids instradads en l'agricultura. Nagina cumparegliaziun cun oz! Praticamain sin mintga spunda pon ins ussa lavurar cun maschinas. Il 19avel tschientaner lavuravan ins en emprima lingia cun ils mauns en l'agricultura, quai en blers lieus e spezialmain en ils territoris da munto-gna. Ma er oz èsi tar nus anc realitad che gidantras e gidanters per la racolta lavuran cun ils mauns. Tut las victualias, che valevan avant intgins decennis anc sco products da luxus en il commerzi alimentar, dependan da la lavur cun ils mauns: per exempel la pumaraida ed ils fritgs.
La chalira da la stad che vegn menziunada en il pled da 1863 renda dentant er attent a tut in auter tema: Tenor il Lexicon istoric da la Svizra èn numnadamain vegnidas messas en funcziun gist en quel onn 88 staziuns da l'emprima rait da mesiraziun meteorologica naziunala. Correspundentamain han ins gì a disposiziun ils onns suandants emprimas datas da mesiraziun sistematicas. Oz ha Meteo Svizra ina rait da mesiraziun da terra cun var 260 staziuns da mesira-ziun automaticas en l'entira Svizra. Mintga 10 minutas furneschan questas staziuns datas davart il clima e l'aura en Svizra. La perscrutaziun da l'aura e dal clima po disponer oz d'ina situaziun da datas incumparegliabla e gronda ed è d'accord: Il cumportament da l'uman e ses tractament da las resursas da quest mund han ina influenza sin il sistem.
Tge ans portan dentant talas cumparegliaziuns istoricas? Tant pli ch'il sguard sin l'istorgia è er ina dumonda dal punct da vista e pir in discurs cumplessiv istoric permetta da sviluppar in maletg differenzià.
En la retrospectiva pudain nus enconuscher midaments e progress. Quest progress po esser social, economic u tecnic. Da l'autra vart ans franchescha la conscienza per l'istorgia en il mintgadi actual. Ed en vista a las differentas sveltezzas dals progress che resultan sur l'entir globus, ans avra la conscienza l'orizont ed en il meglier cas ans mussa ella umilitanza.
Il progress po dentant mo sviluppar tut sia efficacitad, sche la societad al viva sco cuminanza. E mo, sch'il progress ha lieu ensemen cun tut las persunas che n'han betg il privilegi d'esser naschidas qua u da viver qua. Per il progress dovri in proceder ponderà e l'inclusiun da tuttas e tuts. I sa chapescha che intginas ed intgins èn adina in pass ordavant. Per raquintar l'istorgia èn ellas ed els impurtants. Exact tuttina impurtants èn però quellas e quels che vegnan suenter.
«Bainprest è puspè il di da la Rogaziun federala patriotic. Quai è il di che tut ils confederads sa preschentan davant Dieu, lur unic Segner, per examinar lur conscienza davant el, il tutpussant, per vegnir a savair ils cumandaments infinits e per al engraziar per sia buntadaivladad immutabla.» Uschia ha Keller formulà quai avant 160 onns. Sche las finamiras sublimas da la Rogaziun federala, sco che Keller las descriva, han anc oz valaivladad, quai sto mintgina e mintgin giuditgar sez. Che nus ans fermian tuttas e tuts almain ina giada l'onn per «examinar nossa conscienza», quai vul dir che nus pondereschian, nua che nus stain en l'ambient privat ed en la societad e tgenina ch'è nossa contribuziun a la cuminanza, quai vegn er oz anc giavischà, sche betg schizunt pretendì.
Cuira, settember 2023
En num da la Regenza
Il president: Peter Peyer
Il chancelier: Daniel Spadin