Poster d'exposiziun «Rageth Aby (1790–1861), l'um grischun a berna» sco PDF

Questa pagina d'internet è ina part da l'exposiziun «Il Grischun e la Constituziun federala» en l'edifizi dal cussegl grond a Cuira. Visualisaziuns instructivas fan endament, tge che l'introducziun da la Constituziun federala ha signifitgà per il Grischun e co ch'il chantun da muntogna è s'integrà en il giuven stadi federal svizzer. L'exposiziun è accessibla publicamain durant las sessiuns d'avust, d'october e da december 2023 dal Cussegl grond, mintgamai da las 08.30 fin las 12.00 e da las 14.30 fin las 18.00.

Rageth Abys (1790–1861) è stà ils onns 1847 e 1848 – ensemen cun il litinent colonel Carl à Marca – il delegà dal Grischun a la Dieta federala. La Dieta federala era la precursura da l'Assamblea federala ch'è vegnida stabilida pir cun la Constituziun da 1848. L'um che derivava d'ina famiglia da commerziants da Cuira disponiva d'experientschas multifaras: servetsch da mercenari sco maister da quartier en in regiment neerlandais, direcziun da la firma da commerzi Abys & Co, burgamester da Cuira dal 1843 fin il 1846. Durant la Guerra da la Lia separatista aveva el servì en l'Armada federala sco cumissari da guerra ed era là – sco logisticher suprem – responsabel per l'alimentaziun, ils transports e la contabilitad. Incumbensas militaras cunvegnivan ad el. Suenter l'installaziun dal stadi federal è el stà fin a sia mort en servetsch da tal, quai sco cumissari federal da guerra en il rang d'in colonel.

Gia ils 16 d'avust 1847 aveva la Dieta federala nominà ina cumissiun, che dueva elavurar ina nova Constituziun federala. Er Abys era vegnì elegì en questa cumissiun. Lura però è rutta ora la Guerra da la Lia separatista. Per quest motiv ha la cumissiun cun 23 commembers pudì cumenzar la lavur pir ils 7 da favrer 1848. En 31 sesidas ha ella elavurà fin ils 8 d'avrigl 1848 il sboz da la Constituziun federala. Tge interess represchentava Abys? Quai na resorta betg dal protocol uffizial stampà da la cumissiun, perquai ch'ils votums eran vegnids anonimisads. Intgins dals commembers avevan però manà agens protocols. Quels èn medemamain vegnids publitgads dacurt. Abys era in um da paucs pleds e betg ina figura directiva en la cumissiun. El s'engaschava dentant energicamain per ils interess grischuns, en spezial per ina cumpensaziun suffizienta per las entradas da duana scadentas, ma er cunter in'exclusiun dal Grischun or da l'uniun da duana planisada – in «cumpromiss» ch'era vegnì debattà temporarmain. Remartgabel è ses midament d'idea en la dumonda dal parlament: l'emprim s'engaschava el per avair vinavant mo IN parlament, cun ina vusch per chantun. La finala però ha el votà per la soluziun cun duas chombras: in Cussegl naziunal sco represchentanza dal pievel ed in Cussegl dals chantuns sco represchentanza dals chantuns.

Il sboz da la cumissiun da revisiun è suenter vegnì discutà en la Dieta federala dals 15 da matg fin ils 27 da zercladur 1848. Ils commembers da la Dieta federala votavan tenor las instrucziuns da lur chantun. Quai era ina differenza essenziala cumpareglià cun il parlament, ch'è vegnì definì en la Constituziun federala. Sin fundament da las fatschentas planisadas survegnivan els avant la sessiun mintgamai ina instrucziun principala sumeglianta ad in certificat. Durant las debattas davart la Constituziun federala na bastava quai betg. Ussa furnivan ils dus delegads Abys e Carl à Marca suenter mintga sesida rapports, e viceversa survegnivan els instrucziuns e conclus dal Cussegl grond chantunal directamain en furma d'extracts da protocol.

Legendas

1. Al cumenzament da las tractativas da la cumissiun eri vegnì discutà pli ditg, sche sias sesidas duajan esser publicas. In dals arguments cunter: «sch'i vegnia decidì publicitad, dastgass la cumissiun duvrar bler dapli temp per sia lavur che en il cas cuntrari. Senza gist renfatschar ad insatgi la vanadad, dastgass ins pretender, ch'ins pudess avair la tendenza da far vasts pleds ed exposiziuns da teorias, quai che stuess avair ina influenza dischavantagiusa sin l'avanzament e la terminaziun da la lavur» (p. 2).
2. Rapport dad Abys davart l'ultima sesida da la Dieta federala dals 27 da zercladur 1848, en la quala la Constituziun è vegnida surdada als chantuns per la votaziun.
3. Instrucziun dal Grischun per la sessiun da la Dieta federala da 1847, datada cun ils 26 da zercladur 1847.
4. Il segund deputà da la Dieta federala, Carl à Marca, scriveva ses rapports en talian. Qua in extract tar la debatta davart l'artitgel 22 da la Constituziun.