Qua sutvart chattais Vus pussaivels facturs da ristga en ils secturs ambient famigliar, ambient extendì, geniturs, interacziun geniturs uffant ed uffant.

Ambient famigliar

Mancanza da sustegn

En cas d'in pitschen sustegn social manca la pussaivladad da survegnir ina distgargia tras in sustegn material e pratic sco er da sentir appartegnientscha tras activitads cuminaivlas ed i manca l'assistenza sociala sur il barat en discurs.

Perdita da la rait sociala u culturala

La perdita da l'appartegnientscha ad ina gruppa sociala u culturala po esser accumpagnada da damain sustegn social e d'ina perdita d'identitad, d'orientaziun e d'appartegnientscha.

Situaziun famigliara difficila

Famiglias cun sfidas spezialas, sco geniturs da teenagers, geniturs ch'educheschan sulets u fragliuns malsauns, èn engrevgiadas pli fitg. Sche las grevezzas duran pli ditg, po quai avair in effect disfavuraivel per il svilup da l'uffant.

Situaziun finanziala difficila

Ina tala situaziun periclitescha il svilup en blers reguards, p.ex. tras quai ch'i mancan las pussaivladads d'ina promoziun intellectuala, sportiva u artistica, tras relaziuns d'abitar stretgas u tras in nutriment malsaun.

Situaziun professiunala difficila

Ina gronda grevezza professiunala dals geniturs, sco stress, perdita da la plazza da lavur u la tema da perder tala, pon avair consequenzas negativas sin ils uffants. En spezial tar uffants a partir da 5 onns po il stress dals geniturs reducir la toleranza da stress e chaschunar ina controlla d'impuls restrenschida dals geniturs, uschia ch'ils conflicts en la famiglia escaleschan pli svelt.

Culps dal destin en l'ambient famigliar stretg

Quai èn p.ex. suicidi u perdita d'ina commembra u in commember da la famiglia u experientscha da fugia. In'accumulaziun da culps dal destin ha in effect spezialmain disfavuraivel da 5 fin 18 onns.

Delinquenza e criminalitad d'ina persuna da referiment

In chasti d'arrest dals geniturs è ina grevezza che ha – tar uffants sut 4 onns – savens in effect indirect sur miserias psichicas e finanzialas da las persunas da referiment restantas. Tar uffants pli vegls e tar giuvenils (5–18 onns) vegn ultra da quai pli savens vitiers la stigmatisaziun. Per giuvenils (13–18 onns) po l'arrestaziun difficultar il process da chattar l'identitad.

Ambient extendì

Normas socialas problematicas

La tabuisaziun da problems sco malsognas psichicas (0–18 onns) engrevgescha da far diever da purschidas d'agid. Er stils d'educaziun problematics, sco in princip fermamain autoritar u in princip da «laissez faire», pon avair effects negativs.

Ambient d'abitar engrevgiant

Uffants e giuvenils (5–18 onns) che vivan en regiuns povras u caracterisadas da criminalitad, èn exponids ad ina ristga pli gronda. Stretgas relaziuns d'abitar ed il contact cun violenza pon periclitar lur svilup.

Geniturs

Indizis generals per grevezzas

• Psichic: p.ex. temas excessivas u maldispostadads depressivas, ina prontezza reducida da furnir las prestaziuns en la professiun
• Corporal: p.ex. difficultads da sa durmentar e da durmir tut la notg, gronda stancladad, tensiuns corporalas smesiradas, mal il chau, sur- u sutpais
• Social: p.ex. dischinteress per il barat cun amias ed amis sco er conflicts entaifer ina relaziun da pèr

Pitschnas abilitads da schliar problems

Instabilitad emoziunala, passivitad, cumportament agressiv u stils d'educaziun rigids pon esser indizis per difficultads en connex cun stress. Er l'abus da meds enivrants po esser in tal indizi.

Malsogna psichica u traumatisaziun

Malsognas psichicas acutas senza tractament u experientschas traumaticas restrenschan la disponibladad dals geniturs e pon chaschunar in grond squitsch da suffrientscha. Decisiv è in sustegn terapeutic a temp.

Cumportament da dependenza d'in genitur

Il cumportament da dependenza d'in genitur, saja quai en furma da dependenza da drogas, d'alcohol u da medicaments sco er da manias da cumportament, sco gieu da fortuna u consum excessiv da medias, ha vastas consequenzas. El reducescha la disponibladad dal genitur, po chaschunar ina indifferenza emoziunala u in'agressiun pli gronda e chaschuna savens difficultads finanzialas. Il renviament a purschidas da sustegn e da tractament è qua essenzial.

Malsogna corporala cronica u impediment d'in genitur

Las abilitads educativas dals geniturs pon esser restrenschidas tras malsognas cronicas u tras impediments, che n'èn betg adina visibels tras indizis externs. Er il genitur saun po esser integrà fermamain en la tgira e po perquai esser pli pauc disponibel per l'uffant. Tgira (medicinala) per il genitur pertutgà e purschidas da distgargia per il genitur saun pon esser in sustegn impurtant.

Atgnas experientschas da maltractament

Geniturs ch'èn sezs vegnids maltractads en lur uffanza, dattan savens vinavant inconscientamain quests musters da cumportament en situaziuns da stress. Quai po er avair per consequenza, che experientschas da violenza vegnan dadas vinavant a la proxima generaziun. Indicaziuns davart atgnas experientschas da maltractament u ina traumatisaziun n'èn betg specificas. En relaziuns confidentas cun persunas spezialisadas discurran las persunas pertutgadas savens da lur experientschas.

Divorzi e separaziun

Fasas da separaziun spezialmain lungas cun grondas escalaziuns e cun ferma violenza fisica e/u psichica en il partenadi pon chaschunar ina gronda grevezza per ils uffants.

Violenza en il partenadi

En cas da violenza en la relaziun dals geniturs resp. tranter persunas creschidas en la relaziun da partenadi actuala u anteriura vegnan ils uffants engrevgiads tras la percepziun da la violenza da maniera sumeglianta sco en cas d'in maltractament psichic. En cas da violenza en il partenadi resultan plinavant savens er acts da violenza envers ils uffants. Tar ils uffants n'èn ils indizis però betg specifics e pon cumpigliar in cumportament temelitg e solitari, ma er agressiv e da canera.

Interacziun tranter geniturs ed uffants

Gravidanza nunplanisada u nungiavischada

Tar uffants pitschens da 0 fin 4 onns po ina gravidanza nunplanisada engrevgiar als geniturs da reagir adequatamain sin ils basegns da l'uffant, quai che po sa mussar en in cumportament emoziunalmain refusant u indifferent.

Clima da famiglia disfavuraivel

In clima da famiglia negativ senza armonia e senza chalur emoziunala è ina ristga confermada. Er stils d'educaziun extremamain autoritars u memia indifferents sco er la surpigliada d'incumbensas dals geniturs tras uffants (parentificaziun) pon influenzar negativamain il svilup.

Mancanza da constanza en la tgira

Persunas da tgira u lieus da tgira che midan savens pon engrevgiar la valitaziun da la fidaivladad da las persunas da referiment. La toleranza dals uffants s'augmenta cun la vegliadetgna. Per uffants da 0 fin 4 onns è la constanza spezialmain impurtanta per il svilup. Per uffants da 5 fin 12 onns pon midadas frequentas bain vegnir supportadas meglier, las consequenzas negativas per il svilup pon dentant exister vinavant. Er giuvenils da 13 fin 18 onns pon patir d'ina mancanza da constanza, er sch'els èn gia fitg independents. Qua ha l'instabilitad savens in effect disfavuraivel, sch'ina persuna da referiment fidada na stat betg a disposiziun svelt en situaziuns criticas.

Maltractament, abus e negligientscha

• Maltractament psichic: Ingiurias èn indizis ch'èn savens percurschibels mo tras observaziuns directas.
• Maltractament corporal: Tar uffants sut 4 mais che na san betg sa mover en moda autonoma, è mintga hematom (botta blaua) suspectus. Tar uffants sut 4 onns èn hematoms en il sectur dal pèz e dal dies, vi da las ureglias u vi dal culiez spezialmain suspectus. Tar uffants da scola (5–12 onns) inditgan musters da blessuras tipics – sco bottas blauas che passan parallelamain u nodas d'arsa da cigarettas – in maltractament. Tar giuvenils (13–18 onns) capitan ils maltractaments corporals in pau pli darar, perquai ch'els pon sa defender meglier. Indizis per ina negligientscha dals basegns corporals sa mussan p.ex., sch'i manca in plaz da durmir separà da quel dals geniturs u sch'i na vegn betg tschertgà agid professiunal en cas d'in cumportament suicidal.
• Maltractament sexual: Sche uffants resp. giuvenils expriman da sai anora indizis per violenza sexuala, duess ins prender serius quest act da sa confidar, e deditgar a l'uffant avunda temp. Las infurmaziuns duess ins prender encunter e documentar – tant sco pussaivel – gist uschia sco l'uffant las ha exprimì. Dumondas sugestivas ed empermischuns che na pon betg vegnir ademplidas, duess ins evitar. Attenziun: Experientschas da violenza sexuala pon mo darar vegnir cumprovadas tras examinaziuns corporalas.
• Negligientscha: S'exprima sin tut ils stgalims da vegliadetgna en vestgadira che n'è betg resistenta a l'aura, en mancanza d'in ritmus dal di e da la notg ubain en la refusa da controllas da prevenziun, da scleriments e da terapias. Tar uffants pitschens (0–4 onns) èsi da far attenziun ad ina igiena manglusa (p.ex. flatgs cotschens inflammads u excrements sitgs en il sectur dals pezs) ed ad ambients malsegirs. Indizis tar uffants e giuvenils (5–18 onns) pon esser ina surveglianza insuffizienta (p.ex. en cas d'in consum da medias) sco er ina negligientscha emoziunala che sa mussa en ina mancanza da chalur e da structuras. La surprotecziun è er ina furma da negligientscha, perquai ch'ella restrenscha il svilup che correspunda a la vegliadetgna.

Uffant

Indicaziuns generalas per grevezzas

Grevezzas pon sa mussar tar uffants pitschens (0–4 onns) en in cumportament apatic u solitari sco er en mancanza da plaschair da giugar. Sch'in poppin baiva irregularmain u mo pauc e sche ses pais s'augmenta mo pauc, po quai esser in indizi impurtant per grevezzas. Tar uffants da scola (5–12 onns) pon sa mussar supplementarmain in cumportament agressiv e singularitads socialas. Eventuals signals d'avertiment tar giuvenils (13–18 onns) èn ina clera sminuziun da las prestaziuns en scola, absenzas frequentas, in cumportament da dependenza, da blessar sasez e da suicidi sco er ina radicalisaziun. Sur- u sutpais è in signal d'avertiment sin tut ils stgalims da vegliadetgna.

Malsogna cronica u impediment

Malsognas ed impediments innats u apparids baud pon restrenscher il svilup. Gronds retards tar il svilup pon esser emprims indizis.

Singularitads psichicas e socialas da l'uffant

• 0–4 onns: Tar poppins èn disturbis da la regulaziun (sien, mangiar) tipics. A partir da 2 onns predomineschan disturbis d'attaschament e disturbis emoziunals. In svilup restrenschì da la lingua e da l'intelligenza u in cumportament senza distanza pon esser indizis per ina periclitaziun.
• 5–12 onns: ADHS, disturbis affectivs e disturbis dal cumportament èn frequents. In cumportament social singular, sco agressiun u er amiaivladad exagerada envers persunas estras, po inditgar grevezzas.
• 13–18 onns: Durant la giuventetgna datti pli savens disturbis affectivs, abus da substanzas, manias da cumportament, disturbis da mangiar ed in cumportament da blessar sasez. In cumportament social singular s'exprima savens er en delinquenza.

Autopercepziun negativa e pitschna controlla da las emoziuns

Pitschna controlla da las emoziuns ed in'autopercepziun negativa (13–18 onns) èn facturs da ristga cumprovads per in svilup disfavuraivel.

Temperament levamain excitabel/apatic

Tscherts uffants reageschan pli svelt sin stimuls negativs resp. èn main accessibels per signals positivs u èn pli dischequilibrads en lur ritmus da durmir e d'esser alert. Quest temperament è relativamain stabil durant il curs da la vita e po chaschunar damain contacts socials.

Experientschas negativas en la scola ed en il manaschi d'emprendissadi

Mobing, exclusiun u experientschas negativas cun persunas d'instrucziun u cun persunas da la medema vegliadetgna (5–18 onns) pon esser grevezzas supplementaras e rinforzar problems famigliars gia existents.