Navigation

Inhaltsbereich

Incumbensa Della Vedova concernent la represchentanza da las minoritads linguisticas en la Regenza

Sessiun: 16.02.2022

«En l'unic chantun triling da la Svizra discurran 73 % da la populaziun tudestg, 14 % rumantsch, 13 %talian. La plurilinguitad viva er en las scolas ed en l'administraziun[…]».

L'ultima frasa da quest citat, ch'ins chatta sin la pagina d'internet uffiziala dal chantun Grischun sut il titel «Unic chantun triling» (guardar https://www.gr.ch/RM/chantun/Seiten/Ueberblick.aspx), è dentant mo da caracter declamatoric sin plaun chantunal: Quai demussa per exempel la Regenza, nua ch'ina represchentanta u in represchentant da lingua materna taliana manca dapi passa in decenni e vegn anc a mancar durant almain quatter onns.

L'impurtanza d'ina Regenza che sa drizza directamain a tut sias burgaisas e ses burgais en lur lingua uffiziala n'è betg mo in chaprizi, mabain ina necessitad. L'impurtanza centrala da quai è sa mussada cleramain al cumenzament da la pandemia da COVID-19 il favrer 2020: Bleras Grischunas e blers Grischuns italofons audan anc oz l'eco snuaivel da l'emprima conferenza da medias en directa d'ina Regenza che ha discurrì mo tudestg, senza er mo ina translaziun minimala en talian. Quai n'ha segir betg gidà d'intermediar il messadi da vischinanza e da segirezza che la populaziun da lingua taliana avess spetgà e duvrà – ella ch'era pertutgada da quel temp bler pli fitg da la situaziun d'urgenza che auters.

Ina cumparegliaziun cun auters chantuns uffizialmain plurilings mussa, che quels protegian – cuntrari al Grischun – ina represchentanza territorialmain pli eguala en in gremi uschè impurtant sco la Regenza, e quai senza restricziuns. Questa represchentanza na po betg simplamain vegnir surlaschada al liber appreziar da las partidas, sco quai ch'igl è actualmain il cas.

Qua sutvart vegnan citads ils artitgels da referenza da las constituziuns dals chantuns Berna e Vallais:

Art. 84 da la Constituziun dal chantun Berna

1 La Regenza sa cumpona da set commembers.

2 In mandat è garantì al Giura bernais. Elegibels èn ils votants francofons che abitan en in dals trais districts Courtelary, Moutier u La Neuveville.

Art. 52 da la Constituziun dal chantun Vallais

1 La pussanza executiva ed administrativa è affidada ad ina Regenza che sa cumpona da tschintg commembers.

2 In dad els vegn nominà or dals electurs da la part dal chantun che cumpiglia ils districts actuals Goms, Brig, Visp, Raron e Leuk, in dad els dals districts Sierre, Sion, Hérens e Conthey ed in dad els dals districts Martigny, Entremont, Saint-Maurice e Monthey.

3 Ils dus ulteriurs vegnan nominads or da tut ils electurs dal chantun. Dentant na po betg dapli che in commember da la Regenza vegnir nominà or dal medem district.

Ils exempels numnads qua survart na laschan nagin spazi per interpretaziuns concernent il giavisch dals chantuns pertutgads da garantir ina represchentanza territorialmain e pia linguisticamain pli gista en lur regenzas chantunalas.

Las sutsegnadras ed ils sutsegnaders incumbenseschan perquai la Regenza da preschentar al parlament propostas per ina midada da la Constituziun respectivamain da la lescha, per ch'i possia vegnir elegì en l'executiva chantunala a partir da l'onn 2027 per mintga perioda da legislatura almain ina represchentanta u in represchentant dals dus territoris linguistics minoritars dal chantun (guardar Grischun talian e Grischun rumantsch).

Cuira, ils 16 da favrer 2022

Della Vedova, Alig, Rettich, Atanes, Berther, Bondolfi, Censi, Crameri, Della Cà, Deplazes (Rabius), Epp, Fasani, Jenny, Jochum, Kunfermann, Loi, Michael (Castasegna), Noi-Togni, Papa, Rutishauser, Ulber, Wellig, Widmer-Spreiter (Cuira), Collenberg, Pajic

Resposta da la regenza

Ils gremis politics mussan en il cas ideal in maletg approximativ da la societad ch'els represchentan. Uschia èsi garantì, ch'i vegnan fatgs valair differents puncts da vista e ch'i vegnan prendidas decisiuns equilibradas. Sch'i vegniss fixà en la Constituziun u en ina lescha che omaduas linguas minoritaras survegnissan il dretg d'in sez garantì en la Regenza, vegniss in element da la societad accentuà e privilegià. I resultass in tractament inegual envers autras minoritads però er envers maioritads (p.ex. dunnas), il qual na pudess betg vegnir giustifitgà tras il mantegniment e tras la promoziun da las linguas rumantsch e talian che vegnan ordinads da la Constituziun. Er sin plaun federal vegni desistì da francar il dretg da singulas gruppas da la societad u da singulas gruppas politicas per l'elecziun en il Cussegl federal.

Tut las persunas cun dretg da votar èn elegiblas en la Regenza (art. 21 Constituziun dal chantun Grischun; DG 110.100) L'elecziun succeda tenor la procedura electorala da maiorz. Las premissas per ina represchentanza da las linguas minoritaras en la Regenza n'èn betg cumparegliablas talas e qualas cun ils chantuns Berna e Vallais che vegnan numnads en l'incumbensa. Il chantun Berna ha set commembras e commembers en la Regenza e prevesa in sez garantì per il Giura bernais (art. 84 da la Constituziun dal chantun Berna; BSG 101.2). La lingua uffiziala en il Giura bernais è il franzos che ha in status spezial (Ordinaziun davart il statut particular dal Giura bernais e davart la minoritad francofona dal district Bienna, SStV; BSG 102.111). Il chantun Vallais ha in Cussegl da stadi che sa cumpona da tschintg commembras e commembers. Tenor la Constituziun chantunala (art. 52 da la Constituziun dal chantun Vallais; SGS 101.1) vegn eruì mintgamai in cusseglier da stadi dals districts dal Vallais Sura, dal Vallais Central e dal Vallais Sut. Ils dus ulteriurs vegnan nominads «or da tut ils electurs dal chantun». En quest connex èsi da remartgar, ch’il Vallais Sura – la part germanofona dal Vallais – cumpiglia var 25 % da la populaziun residenta svizra dal chantun Vallais, il Vallais Central ed il Vallais Sut cumpiglian ils ulteriurs trais quarts.

Sch'ins considerescha las quotas linguisticas statisticas en il chantun Grischun, resulta tut tenor punct da vista in auter maletg. Tenor l’Enquista da structura 2020 han inditgà 74,7 % da las persunas sur 15 onns da la populaziun permanenta dal chantun sco lingua principala il tudestg, 13,9 % il rumantsch e 13,9 % il talian. Questas cifras cuntegnan dentant er persunas che n’han betg il dretg da burgais svizzer e che n’han nagin dretg d’eleger activ e passiv; plinavant èn las persunas repartidas sur l’entir chantun. Ultra da quai èsi da resguardar, che questas cifras sa basan sin ina retschertga en furma da sondagis (en il Grischun ca. 5000 persunas) e ch’i pon vegnir inditgadas fin trais linguas principalas/emprimas. Indicaziuns statisticas davart las quotas da las linguas per la populaziun Svizra relevanta n’existan betg. Sch’ins prenda sco agid la summa da las persunas cun dretg da votar e d’eleger da las vischnancas italofonas, resultan per il chantun 7,84 % persunas cun dretg da votar e d’eleger da lingua taliana.

Resguardond las relaziuns chantunalas è la Regenza anc adina da l’opiniun ch’i saja la meglra soluziun, che las partidas e las gruppaziuns procurian en emprima lingia cun candidatas e candidats correspundents e che las votantas ed ils votants procurian tras lur elecziun, che tut las gruppas da la societad vegnian represchentadas en tut ils gremis politics. 

Sa basond sin questas explicaziuns propona la Regenza al Cussegl grond da refusar questa incumbensa.

20 d'avrigl 2022